Kozmik ve Doğal Düzen
Kadim Çin felsefesinde, Tao ya da ilk evrensel ilke, bütün doğa modellerinin altında yatan karşıt prensipler dualitesi üretmiştir. Bu yin ve yang prensipleri, kutupsal karşıtlar gibi birbirine bağımlıdır. Yin soğuk, nemli, loş, tepkisel, yavaş, ağır ve aşağı ya da içe doğru yönelen; yang ise sıcak, kuru, parlak, etkin, hızlı, hafif ve yukarı ya da dışarı yönelen her şeyi simgeler. Bu iki prensibin dinamik etkileşimi mevsimlerin döngüsü, insanın hayat döngüsü ve diğer doğa olaylarında kendisini gösterir. Taocu öğretmenler Tao’nun aynı zamanda üçüncü bir kuvvet olan Chi'yi (Qi), yani başlangıçta var olan enerjiyi ürettiğine inanmıştır. Yin ve yang arasındaki karşılıklı etkileşim ve chi, Beş Element olan su, ağaç, ateş, toprak ve metali meydana getirir. Bu elementler insan vücudunun yapısına ve işlevlerine yansır.
İnsan
Geleneksel Çin hekimleri insan vücudunun yapısını diseksiyon (teşrih) yoluyla öğrenmemiştir (yine de bazı hayvan incelemeleri yapmışlardır) çünkü bir bedeni keserek açmanın atalarına saygısızlık olacağına inanırlar. Majör organların konumlarını ve işlevlerini, asırlar süren gözlemleriyle saptamışlar ve daha sonra bu organları yin, yang, chi ve Beş Element ilkeleriyle ilişkilendirmişlerdir. Bu şekilde ağaç, karaciğer (yin) ve safrakesesi (yang); ateş, kalp (yin) ve ince bağırsak (yang); toprak, dalak(yin) ve mide (yang); metal, akciğerler (yin) ve kalın bağırsak (yang); ve su, böbrekler (yin) ve mesane (yang) ile ilişkilendirilir. Çinliler aynı zamanda vücudun, kan, ruh, yaşam özü (vücudun chi ve kandan ürettiği büyüme ve gelişme ilkesi), sıvılar (salya, omurga sıvısı, ter, vb. gibi kan dışındaki bütün sıvılar) ve chi’den oluşan Beş Esansiyel Madde içerdiğine de inanmışlardır. Geleneksel Çin tıbbının eşsiz bir özelliği de meridyen sistemidir. Çinli hekimler vücudun meridyenler denilen ve çeşitli organları birbirine bağlayan ve dengeleyen bir enerji yolu ağı ile düzenlendiğine inanır. Meridyenlerin dört fonksiyonu vardır: iç organları vücudun dışıyla ve kişiyi çevresi ve evren ile bağlar; organlardaki yin ve yang prensipleri ile Beş Elementi uyumlu hale getirir, chi’yi vücuda dağıtır; vücudu hava durumu ile ilgili (rüzgar, yaz sıcağı, rutubet, kuruluk, soğuk ve ateş) dış dengesizliklere karşı korur.
Gıdaların Kullanımı ve Bileşimi
Çin gıda kürleri, iç organların beş element ile sembolik bağıntısı ve meridyen sistemi, yani kozmik ilkeler sistemi içinde işler. Geleneksel Çin tıbbında gıdaların birçok işlevi vardır. Vücuda, chi’yi yeniden üretmesi için besinsel enerji sağlar. Ayrıca vücudun yaşam özü ve kan üretmesi için kullanılır. Son olarak gıdalar vücuttaki yin-yang ile beş element dengesini düzenlemek ve chi akışını vücudun farklı bölgelerine yönlendirmek amacıyla seçilebilir. Çin tıbbı gıdaları dört kategoriye göre sınıflandırır:
- Isı: Gıdalar soğuk ve serin (yin); veya sıcak ve ılık (yang) olarak sınıflandırılır.
- Tat: Beş elementle ilişkili beş tat vardır: Ekşi (ağaç); acı (ateş), tatlı (toprak), kekre (metal) ve tuzlu (su).
- Hareketin yönü: Kekre, tuzlu ve tadı yavan gıdalar chi’yi yeniden yukarı doğru yönlendiren, yükselen ya da yukarıya doğru yüzen hareketlerle; ekşi, acı ve tatlı gıdalar ise chi’yi aşağı doğru yönelten, alçalan ya da batan hareketlerle ilişkilidir.
- Gıdadan etkilenen organ ya da meridyen: Çin tıbbı gıdaları vücudun içsel uyumunu korumak ve dışsal çevre ile denge halinde tutmak için kullanır. Besinsel tavsiyeler verirken, aşırılığı giderecek ya da yetersiz elementleri sağlayacak gıdaları seçmek için Çinli hekimler havayı, mevsimi, bölgenin coğrafyasını ve hastanın spesifik dengesizliğini (duygusal çöküntüler dahil) dikkate alır. Örneğin, temel koruyucu diyetsel bakım, yang olan yaz mevsiminde yin gıdalar tüketilmesini önerir. Kış mevsiminde ise aksine, yin hava koşullarına karşı, yang gıdalar yenilmelidir. Hastalık durumunda yin belirti modelleri (yorgunluk, solgun ten, zayıf ses) yang gıdalarla tedavi edilmelidir, yang belirtiler ise (ateşlenen ve kızaran yüz, yüksek ses, yerinde duramama ve huzursuzluk) yin gıdalarla tedavi edilmelidir. Bunun yanı sıra eksiklik derecesinde belli gıdalara ya da tatlara aşerme de tedavi edilmelidir. Çünkü çok fazla sıcak içecek içmek isteyen kişinin muhtemelen "soğuk" bir hastalığı vardır, içecekleri reddeden kişinin ise "nemli” bir hastalığı vardır.
Çin tıbbı gıdaları egzersiz ve bitkisel preparatlarla birleştirerek kullanır. Dengeli diyetin bir diğer yönü de, dinlenme ve aktivite arasında uygun dengenin sağlanması ve doğru gıdaları yılın doğru zamanına ya da diğer koşullara göre seçmektir. Eğer kişi yeterli egzersiz yapmazsa vücut gıdaları chi’ye ve yaşam özüne dönüştüremez. Eğer hiperaktif iseler, vücut kendi maddesinden çok fazla tüketir. Çinliler ilaç olarak kullanmaya başlamadan önce bitkisel preparatlar olan tonikleri öğünlerin bir paçrası olarak tüketmişlerdir. Çin mutfağında kullanılan şifalı bitkiler yiyeceklere bazı iyileştirici nitelikler ve lezzet katar.
Örneğin balığın soğuk oluşuna karşılık balık yemeğine sarımsak eklenebilir. Geleneksel Çin tıbbında gıda ve ilaç tedavileri birbirleri ile yakından ilişkilidir. Klasik bir Çin öğünü sadece farklı tabaklarda lezzeti, aromayı, kıvamı ve renk dengesini değil, aynı zamanda çeşitli bileşenlerle vücut için sağlanan enerjileri de dengelemeye çalışır.